Năm Bính Dần(1386), vua Trần Phế Đế đi săn, đỗ lại trên bờ bắc sông Đà, đêm mở bữa tiệc ở trong trướng. Có một con cáo từ dưới chân núi đi về phía nam, gặp một con vượn già, nhân bảo:

- Vua tôi Xương Phù[1] vào rừng săn bắn, để ý vào bọn ta lắm đó.Tính mệnh các loài chim muông, thật là treo ở sợi dây cung. Nếu tuyết chưa xuống, gió chậm về, mình sẽ nguy mất. Tôi định đến kiếm một lời nói để ngăn cản, bác có vui lòng đi với tôi không?

Vượn già nói:

- Nếu bác có thể đem lời nói mà giải vây được, đó thật là một việc hay. Nhưng chỉ e nói năng vô hiệu, họ lại sinh nghi, trống sao khỏi cái nạn thành cháy vạ lây, há chẳng nghe câu chuyện hoa biểu hồ tinh ngày trước [2].

Con cáo nói:

- Những người theo nhà vua đi săn, phần nhiều là võ nhân bụng không bác vật như Trương Hoa [3] mắt không cao kiến như Ôn Kiệu [4], vậy chắc không việc gì mà sợ.

Bèn cùng nhau hóa làm hai người đàn ông mà đi, một người xưng là tú tài họ Viên [5], một người xưng là xử sĩ họ Hồ [6] đương đêm đến gõ cửa hành cung, nhờ kẻ nội thị chuyển đệ lời tâu vào rằng:

- Tôi nghe thánh nhân trị vì, càn khôn trong sáng, minh vương sửa đức, chim muôn hòa vui. Nay chúa thượng đương kỳ thái hạnh, làm chủ dân vật, tưởng nên mở lưới vơ hiền, giăng chài vét sĩ, đương gội thì quấn mái tóc, lên xe thì dành bên tả [7], đem xe bồ ngựa tứ săn những người hiền trong chỗ quê lậu, lấy lễ hậu lời khiêm đón những kẻ sĩ trong đám ẩn dật, khiến trong triều nhiều bậc lương tá để ban ân trạch cho sinh dân, đưa tất cả cuộc đời vào cõi nhân thọ. Cớ sao lai đi săn gấu bắt thỏ, tranh cả công việc của chức Sơn ngu như vậy!

Bấy giờ vua say rượu đương muốn đi nằm, sai thủ tướng Quý Ly mời hai người vào tiếp đãi, ở phía dưới thềm khách và biểu bảo cho biết săn bắn là phép tắc thời xưa, sao lại nên bỏ.

Hồ nói:

- Đời xưa đuổi loài tế tượng là để trừ hại, mà mở cuộc sưu miêu [8] là để giảng võ. Chuyên đi săn ở Vị Dương, là vì một ông già không phải gấu cũng không hùm[9]. Vì sự phô phang quân lính mới có cuộc săn ở Vu Nhâm [10]. Vì sự phô phang cầm thú mới có cuộc bắn ở Trường Dương [11]. Nay thì không thế, đương mùa hạ mà giở những công việc khổ dân không phải thời, giày trên lúa để thỏa cái ham thích săn bắn, không phải chỗ; quanh đầm mà vây, bọc núi mà đốt, không phải lẽ, ngài sao không tâu với thánh minh, tạm quay xe giá, để khiến người và vật đều được bình yên!

Quý Ly nói:

- Không nên.

Hồ nói:

- Đó là tôi thương những giống chim hèn muông yếu và xin nài cho chúng. Chứ còn những giống tinh khôn lanh lẹn thì tự nhiên chúng biết xa chạy cao bay đàng nam núi Nam, đàng bắc núi Bắc, há chịu trần tràn một phận ấp cây đâu!

Quý Ly nói:

- Nhà vua đi chuyến này, không phải vì ham thích chim muông, chỉ vì nghe ở đây có giống hồ tinh nghìn tuổi, nên ngài muốn đại cử đến để tiễu trừ, khiến loài yêu gian không thể giở trò xằng bậy được, có thế thôi.

Viên đưa mắt cho Hồ rồi mỉm cười. Quý Ly hỏi cớ, Hồ chợt đáp:

- Hiện giờ sài lang đầy đường lấp lới, sao lại lo đi hỏi đến giống hồ ly?

Quý Ly nói:

-  Ngài nói vậy là ý thế nào?

-  Hiện nay thánh hóa chưa khắp, bờ cõi chưa yên: Bồng Nga [12] là con chó dại, cắn càn ở Nam Phương, Lý Anh [13] là con hổ đói gầm thét ở Tây Bắc. Ngô Bệ [14] ngông cuồng tuy đã tắt, Đường Lang [15] lấm lét vẫn còn kia, sao không giương cái cung thánh nhân, tuốt lưỡi gươm thiên tử, lấy nhân làm yên khẩu, lấy nghĩa làm chèo lái, lấy hào kiệt làm nanh vuốt, lấy trung tính làm giáp trụ, cẩn thận lồng cũi để giá ngự những tướng khó trị, sửa chuốt cung tên để dọa nạt những nước bất phục, tóm bắt giặc giã, đóng cũi giải về, khiến cho gần xa quang sạch. Cớ sao bỏ những việc ấy không làm, lại đi lẩn quẩn ở công việc săn bắn dù được chim muông như núi, chúng tôi cũng lấy làm không phục.

Quý Ly nghe lời, hai người mừng thầm nói:

-  Thế là mưu kế có kết quả rồi.

Nhân nâng chén rượu đầy lên uống rồi nói bàn vanh vách, trôi như nước suối, không bị đuối một tý gì cả.

Quý Ly nói:

-  Ta từng tranh luận với người Trung Hoa, người Chiêm, chưa hề chịu khuyết lý bao giờ, thế mà nay phải lúng túng với các gã này. Các gã nếu chẳng phải yêu núi ma rừng thì sao nói năng được nhọn sắc như vậy!

Hai người giận mà nói:

-  Ông là thủ tướng đáng lẽ nên tiến dẫn nhân vật để làm đồ dùng cho quốc gia, cớ sao lại ghen người hiền, ghét người tài, há phải là cái nghĩa ở trong Kinh Thư đã nói: ”Kẻ khác có tài, coi như ta có”.

Quý Ly đổi nét mặt để xin lỗi và an ủi rằng:

-  Tôi nghĩ đường đời bây giờ, hiếm có được hạng người như là các ông. Sao các ông không đốt bỏ tơi nón, từ giã cá tôm, rướn mình con rồng ở Nam Dương, đuổi vó ngựa ký của Bàng Thống, lập công với đương thế, để tiếng về đời sau. Cớ chi lại đi nằm chết khô ở chốn hang núi còn ai người biết đến nữa.

Hai người cười mà rằng:

-  Chúng tôi nương mình bên cành khói, náu vết chốn hàng mây, ngủ thì lấy cỏ làm đệm êm, khát thì lấy nước suối làm rượu ngọt, vương chân có hoa lá, kết bạn có hươu nai, chỉ biết ăn bách nhai tùng, ngâm trăng vịnh gió, ngõ hầu mới khỏi vướng lưới trần. Ai hơi đâu mà lo đi giúp việc đời dù chỉ nhổ một sợi lông.

Nhân lại nói:

-  Chúng tôi vốn là những người phóng lãng, không chịu ở trong vòng ràng buộc. Trước vẫn hay thơ, thường ngâm vang cả hang núi. Đêm nay bồi tiệc, há lại không có bài nào để kỷ thực ư?

Hồ bèn ngâm rằng:

Ẩm liễu thanh toàn hựu bích than

Du du danh lợi bất tương can

Vân biên thạch quật khiêu thân dị

Thế thượng trần lung trước cước nan

Nhật lạc miên tàn sơn trĩ quýnh

Canh lan thính quyện dạ băng hàn

Yên hà thử khứ vô tung tích

Tử ngã tương kỳ cửu viễn khan.

Dịch:

Khe trong suối biếc nước ngon lành,

Đường thế chi màng đến lợi danh.

Hang đá dễ nương mình phóng khoáng,

Vòng trần khôn đặt bước chông chênh.

Bóng tà giấc tỉnh trơ hình núi,

Băng lạnh đêm tàn cạn trống canh,

Mây khói rồi đây không dấu vết.

Đôi mình buộc chặt nghĩa non xanh.

Viên cũng ngâm rằng:

Vạn hác thiên khê hữu kính thông

Du Du phất tụ nhiệm tây đông

Hứng lai trục bạn xuân sơn vũ,

Sầu khứ phân hề biệt phố phong

Tương ngạn vô thanh đề lạc nhật

Sở thiên hữu lệ khấp loan cung

Ngã đầu lâm mộc quân nham huyệt

Kham tiếu cầu an kế bất đồng.

Dịch:

Nghìn suối muôn khe có lối thông,

Mặc dầu tha thẩn bước tây đông,

Tung Tăng lúc giỡn cơn mưa núi,

Đủng đỉnh khi chờ ngọn gió sông,

Tiếng bặt bờ Tương gào bóng xế

Lệ tràn đất Sở khóc dây cung

Tôi lên rừng, bác vào hang núi

Tìm chốn yên thân cũng một lòng.

Ngâm xong, từ biệt ra đi. Quý Ly mật sai người rón bước theo sau, khi gần đến lưng chừng núi, thấy cả hai hóa làm con cáo và con vượn mà đi biến mất.

Lời bình:

Than ôi, Trời đất sinh ra mọi loài mà riêng hậu đối với loài người, cho nên người ta là giống khôn thiêng, hơn muôn vật. Tuy phượng hoàng là giống chim thiêng, kỳ lân là giống thú nhân, cũng chỉ là loài vật mà thôi. Cuộc nghị luận ở Đà Giang, cớ sao loài người mà lại phải chịu thua loài vật? Cái đó là vì có duyên cớ. Bởi Quý Ly tâm thuật không chính, cho nên giống yêu quái ở trong loài vật mới có thể đùa cợt như vậy. Chứ nếu chính trực như Ngụy Nguyên Trung, trung như Trương Mậu Tiên thì chúng ta đã nghe giảng, giữ lửa không rồi, đâu còn dám tranh biện gì nữa. Chao ôi! Nước sông Thương Lương, trong thì để rửa mũ, đục thì để rửa chân, đều do tự mình cả đó thôi.

AnhSang1989 sưu tầm,Shaolaojia giới thiệu.